عراق با هدف ایجاد شبکه حمل و نقلی فراگیر و تقویت تجارت فرامرزی، پروژه بزرگی به نام "جاده توسعه" را در دستور کار قرار داده است. این پروژه که مسیر خلیج فارس تا ترکیه را به هم متصل می‌کند، در راستای کاهش وابستگی اقتصاد این کشور به نفت و افزایش اشتغال در بخش خصوصی طراحی شده است. بسیاری این طرح را یکی از نمادهای توسعه نوین عراق می‌دانند.

طرح "جاده توسعه" می‌تواند موقعیت ژئوپلیتیکی عراق را به عنوان یک کریدور تجاری ارتقا دهد و زمینه ایجاد منابع مالی و فرصت‌های شغلی جدید را برای اقتصاد این کشور فراهم آورد. برخی از این پروژه را مدل جدیدی می دانند که هدف نهایی آن توسعه عراق است.

اما چالش های پیش روی این پروژه بزرگ چیست؟ آیا موانع به قدری جدی و چالش برانگیز هستند که بتوانند در راستای نهایی شدن این پروژه خللی ایجاد کنند؟
 

پروژه‌ای به ارزش 17 میلیارد دلار

عراق، ترکیه، قطر و امارات متحده عربی توافقنامه ای مقدماتی برای پروژه جاده توسعه را امضا کردند که ارزش آن به 17 میلیارد دلار می رسد. قرار است این پروژه شاهراه تجاری مهمی بین بندر فاو در جنوب عراق و بندر مرسین ترکیه در سواحل مدیترانه ایجاد کند.

عراق سال گذشته این پروژه 17 میلیارد دلاری را برای اتصال یک بندر بزرگ کالا در سواحل جنوبی خود با ترکیه از طریق راه آهن و جاده راه‌اندازی کرد.

امضای این توافقنامه در جریان سفر تاریخی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به بغداد برای دیدار با محمد السودانی، نخست‌وزیر عراق، انجام شد که اولین سفر یک رهبر ترکیه به این کشور از سال 2011 به بعد بود.

پروژه‌ای به مقیاس چهار کشور

پروژه جاده توسعه که 1200 کیلومتر طول دارد، شامل زیرساخت‌های جاده‌ای و ریلی می‌شود و هدف اصلی آن تبدیل عراق به یک مرکز ترانزیتی اصلی برای اتصال آسیا و اروپا است.

در طول سفر کوتاه اردوغان، مقامات عراقی و ترکیه‌ای در مجموع 24 تفاهم‌نامه امضا کردند. در همین راستا اردوغان در یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک با نخست‌وزیر السودانی، بر اهمیت این توافقنامه‌ها تأکید کرد و آنها را به عنوان اجزای جدایی‌ناپذیر یک نقشه راه همکاری جامع معرفی کرد.

پروژه راه توسعه، با آغاز از بندر بزرگ فاو در استان بصره در جنوب عراق، مسیر خود را از طریق بصره، دیوانیه، نجف، کربلا، بغداد و موصل به سمت شمال ادامه می‌دهد و با اتصال به بندر جیهان و مرسین یا جاده‌های مواصلاتی ترکیه، عراق را به اروپا متصل خواهد کرد. پیش بینی می شود بندر فاو پس از تکمیل، به یکی از بزرگترین بنادر خاورمیانه تبدیل شود. این پروژه با هدف کاهش زمان حمل و نقل و تبدیل منطقه به یک مرکز ترانزیتی، عراق را از طریق مسیر زمینی و خط راه‌آهن به آسیا و اروپا وصل می‌کند.

سود ترکیه از پروژه جاده توسعه

رقابت فشرده میان کشورهای منطقه برای ایفای نقش در پروژه‌های ترانزیتی، سبب علاقه سران منطقه به این پروژه است که از طریق آن دو هدف را دنبال می کنند: نخست، رشد اقتصادی از طریق حق ترانزیت و دوم، ایفای نقش فعال در امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی با بهره‌گیری از منافع ژئوپلیتیکی.

اما به طور خاص اهداف ترکیه از اجرای پروژه جاده توسعه، بر تمایل این کشور برای تبدیل شدن به مرکز تجارت و هاب انرژی برمی گردد. با راه اندازی این پروژه، منابع انرژی و سوخت های فسیلی کشورهای همسایه‌ مانند عراق، کشورهای آسیای میانه و دریای خزر از طریق ترکیه به بازارهای مصرف به ویژه اروپا، منتقل خواهد شد. از سوی دیگر، ترکیه می‌تواند با هزینه کمتری به منابع انرژی مورد نیاز خود دسترسی پیدا کند و از طریق درآمد ترانزیت، جایگاه خود را در معادلات منطقه‌ای و جهانی، به ویژه در زمینه امنیت انرژی اروپا، ارتقا دهد. به همین دلیل، ترکیه نیز مشتاقانه به دنبال اجرایی شدن پروژه جاده توسعه عراق است.

چالش‌های جاده توسعه؛ منابع مالی تا ریسک‌های ژئوپلیتیک

علی رغم تمام استقبال هایی که از این طرح شده است، اما کارشناسان چالش هایی را نیز پیش روی آن می‌بینند.

ضرورت سرمایه‌گذاری و همکاری کشورهای بیشتری در پروژه راه توسعه، علاوه بر ترکیه، عراق، قطر و امارات متحده عربی می تواند ریسک تامین منابع مالی لازم برای این پروژه را کاهش دهد. از نظر تامین منابع مالی، اگرچه امارات و قطر تمایل به سرمایه‌گذاری در این پروژه دارند، اما برخی کارشناسان بر این باورند که سرمایه‌گذاری آنها بدون حمایت سیاسی غرب، به ویژه آمریکا، و همچنین حمایت روسیه و چین، کافی نخواهد بود.

دومین ریسک بزرگ بعد از تامین مالی این پروژه به ریسک‌های ژئوپلیتیکی برمی گردد. عراق در زمینه ریسک‌های ژئوپلیتیکی با چالش‌هایی روبرو است. موضوعی که می تواند تحقق این پروژه را با دشواری هایی مواجه کند.

عراق: درهای پروژه به روی ایران باز است

یکی از فاکتورهای مهمی که کارشناسان برای پیشرفت این پروژه از آن یاد می کنند مشارکت یا عدم مشارکت ایران در این پروژه است. موضوعی که می تواند در بلند مدت بر عامل ژئوپلیتیکی پروژه جاده توسعه تاثیر بگذارد.

عراق نیز به دنبال مشارکت ایران در این پروژه است. اخیرا السعداوی، وزیر حمل و نقل عراق در نشستی در خصوص احتمال مشارکت ایران در این طرح، از باز بودن درهای این طرح به روی ایران گفت. همچنین این مقام عراقی افزود که رایزنی هایی با طرف های ایرانی انجام شده است و نتایج مثبتی نیز داشته است.