بخش اعظم تمدن‌هایی که در دوران کهن بر عراق حکومت می‌کردند، به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. در این نوشتار برآنیم تا تمدن‌های پیش از اسلام در منطقه «میان‌رودان» را معرفی کنیم.

برخی از این تمدن‌ها بر گستره وسیعی حکومت می‌کردند که منطقه عراق کنونی بخشی از آن به حساب می‌آمد. از دیگرسو، تاریخ ایران و عراق به نوعی از هم جدا ناشدنی است؛ چرا که سرزمین عراق در مقاطع تاریخی مختلف پیش از ظهور اسلام، بخشی از قلمرو ایران بوده و لذا برخی از مقاطع تاریخی که در ادامه با آنها آشنا خواهید شد، مربوط به دوره‌های پادشاهی ایران زمین است. حکومت‌ها و سلسله‌های مختلفی در طول تاریخ بر عراق کنونی حکومت و سلطه داشتند و تا قبل از دوره هخامنشیان در مقاطعی حتی چند قوم به طور موازی در منطقه بین النهرین حاکم بودند و بر سر تصاحب قدرت با هم کشمکش داشتند و قدرت بین آن‌ها دست به دست می‌شده است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

سومریان

براساس منابع تاریخی، تمدن سومر در نزدیکی رودخانه‌های دجله و فرات و بین 4500 تا 4 هزار سال پیش از میلاد به وجود آمد و پژوهش‌های صورت گرفته، نشان می‌دهد که سومریان از علم کشاورزی در آن زمان بهره‌مند بوده‌اند. سومریان شهر «اور» (به انگلیسی Ur) را در هزاره سوم پیش از میلاد بنا نهادند و به عنوان پایتخت خود در آن زمان انتخاب کردند. «اور» شهری در نزدیکی دو رود «دجله» و «فرات» بوده است.
 نخستین گونه‌ی خط میخی در دوران سومریان ابداع شد و دوره آنان به عنوان آغاز خط‌نویسی و تاریخ نگاری شهرت دارد. آنها جنگ‌های زیادی با ایلامیان داشتند تا اینکه آکدهای عرب در حدود سال 2350 قبل از میلاد، سومر را فتح کردند.

ایلامیان

در حدود 2700 سال پیش از میلاد، اولین سلسله پادشاهی ایلام در شوش شکل گرفت. ایلامیان حکومتی ثروتمند و قوی بودند که در قسمت کوهستانی خوزستان زندگی می‌کردند و شهر شوش پایتخت آنها بود. در پژوهش‌های انجام شده بر روی بقایای اسکلت‌ ایلامیان، محققان به نزدیکی نژاد ایلامیان به سومریان پی بردند. باستان‌شناسان تاریخ ایلام را به چهار دوره مقدم، کهن، میانه و جدید تقسیم‌بندی کرده‌اند. تمدن ایلام عمر بسیار کوتاهی داشت و خیلی زود مورد هجوم بابِلیان قرار گرفت.

آکدیان

آکدیان از اقوام سامی بودند (متشکل از آشوریان، عرب‌ها و عبرانیان)‌ و پیدایش این قوم حدودا در سال‌های 2500 تا 2300 قبل از میلاد بوده است. آنها در شمال خاک میان‌رودان در عراق زندگی. این قوم همواره بر سر تصاحب زمین‌های کشاورزی با اقوام و دولت‌هایی که در بخش جنوبی قلمرو خود بودند، نزاع داشتند. آکدیان در جنگ با سومریان به پیروزی رسیدند و سرزمین آنها را تصاحب کردند اما این قوم 300 سال بیشتر در قدرت باقی نماند.

کاسی‌ها

کاسی ها، طوایف باستانی کوه نشینی بودند که در ابتدا در زمین‌های جنوب غربی دریای کاسپین (خزر) و سپس در دامنه‌های کوه‌های زاگرس ساکن بودند. 
کاسی‌ها با شکست آکدیان توانستند به قدرت برسند. حکومت کاسی‌ها در این منطقه چیزی حدود 500 سال به طول انجامید. آن‌ها توانستند با شکست «سارگون»، آخرین پادشاه آکدی، بر منطقه بین النهرین مسلط شوند. در نوشته‌های تاریخی آمده است که آن‌ها در شمال میانرودان با دولت تازه تأسیس آشور که در اواسط قرن پانزدهم پیش از میلاد بنیان نهاده شد نیز جنگیدند.

بابِلیان

بابِل یکی از تمدن‌های باستان در جنوب منطقه میان‌رودان بود که در سال‌های 1894 تا 1594 پیش از میلاد وجود داشت. «حمورابی» ششمین پادشاه بابِل بود که پس از کناره‌گیری پدر به قدرت رسید. یکی از مهم‌ترین کارهای صورت گرفته توسط او، تصویب قوانینی با عنوان «قانون حمورابی» است. قانون حمورابی با موضوع حقوق جزا، حقوق مدنی و حقوق تجارت به عنوان قوانین جدید بابل به ثبت رسید. این قوانین در آن دوران بر روی یک تخته‌سنگ نوشته شد و آثار آن هنوز هم برجای مانده است. 
این قانون هم‌اکنون در موزه لوور پاریس قرار دارد. نسخه‌های دیگر ساخته شده از آن در انستیتوهای مختلف جهان از جمله موزه ملی ایران در تهران در معرض دید عموم قرار دارد.
ساکنان بابل از دو قوم «سومریان» و «سامی‌ها» تشکیل شده‌ بودند. اولین دولت بابِل پس از استقرار در میان‌رودان، تمدن‌های زیادی مانند «آشور»، «لارسا»و «بابِل» را ایجاد کرد. مرکز این تمدن شهر بابِل بود که آثار به جا مانده از این شهر، در جنوب بغداد امروزی و نزدیک شهر «حِله» مشاهده می‌شود. اولین دولت بابل در سال 1594 پیش از میلاد به دست کاسی‌ها افتاد.

آشوریان

«آشوریان» قبایل عرب و از نژاد سامی‌ها بودند که در هزاره چهارم قبل از میلاد، در بخش میانی رودخانه دجله ساکن شدند که در ابتدا جزو قلمرو سومریان و سپس بابِلی‌ها قرار گرفتند. پایتخت آنها در ابتدا شهر آشور بود که در ساحل رود دجله قرار داشت. ساکنان این شهر توانستند برخی صنایع را توسعه دهند و ازطریق تجارت خارجی با مناطق همجوار ارتباط برقرار کنند. مردمان آشور به جنگجویی شهرت داشتند و در ابتدای حکومت خود در جنگ‌های متعددی پیروز شده و مناطقی را به تصرفشان درآوردند اما در سال‌های آخر پیش از سقوط، دولت آشور دچار آشفتگی‌ داخلی و تهاجم خارجی شده بود و در نهایت در حدود سال 612 پیش از میلاد، توسط اقوام «کَلدانی» شکست خوردند و حکومتشان پایان یافت.

کَلدانی‌ها

«کَلدان» از جمله اقوام سامی است که در بخش جنوبی عراق به دامداری مشغول بودند. کلدان، نام بخشی از تمدن بابِل است که یکی از مهمترین حکومت‌های میان‌رودان را در آن زمان تشکیل دادند. زمانی که در میان آشوریان اختلافات داخلی پیش آمد، کلدانی‌ها از این فرصت استفاده کردند و با آشوری‌ها به جنگ پرداختند که سرانجام در این جنگ پیروز شدند و آشوریان را از بین بردند. کلدانی‌ها، بابِل را نیز به تصرف خود در آوردند و تمدن بابل جدید را در شهر بابل پایه‌ریزی کردند. 
برخی از آثار به جای مانده از آن دوران، باغ‌های معلق بابِل، دروازه «ایشتار» و مجسمه شیرسنگی است. باغ‌های معلق بابل یکی از عجایب هفت‌گانه جهان باستان متعلق به این شهر بود. دروازه ایشتار یکی از دروازه‌های بابل است که قدمت آن به حدود 570 سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این دروازه به دستور «بُخت‌النصر» ساخته شده است. ارتفاع آن به بیش از 12 متر می‌رسد و بر روی دیوارهای آن‌ طرح‌هایی از شیر و اژدها نقش بسته است. مجسمه شیرسنگی بابل، از مهم‌ترین نمادهای ملی عراق در این شهر محسوب می‌شود. این مجسمه صحنه شکار یک انسان توسط شیر را به نمایش می‌گذارد که این فرد، نماد دشمن است.

هخامنشیان

حکومت هخامنشیان به دست کوروش بزرگ، بنا نهاده شد و این تمدن از سال 539 تا 321 قبل از میلاد به حکومت خود ادامه داد تا اینکه اسکندر مقدونی آنها را در سال 321 قبل از میلاد شکست داد. کوروش، پادشاه هخامنشی، در ابتدای حکومت خود شهر بابِل را فتح کرد و آن را به عنوان پایتخت خود برگزید. انتخاب بابل بیشتر به دلیل موقعیت ارتباطی و راهبردی آن بود. در آن دوران بابل، یکی از باشکوه‌ترین شهرهای جهان به حساب می‌آمد.

سلوکیان

پس از مرگ اسکندر، فتوحاتش میان سردارانش تقسیم شد، «سلوکوس» به حکمرانی عراق رسید و دولت سلوکیان را پایه‌گذاری کرد. پس از آنکه سلوکوس قدرت را در دست گرفت، شهر «سلوکیه» را در نزدیکی بابل ساخت. سلوکیه در میان‌رودان و در کرانه‌ی باختری رود دجله واقع شده بود. سلوکیان در طول حکومت خود شاهد جنگ‌های بسیاری بودند. حکومت سلوکیان در حدود سال 141 پیش از میلاد به دست اشکانیان به پایان رسید.

پارت‌ها (اشکانیان)

پارت‌ها همان تمدن اشکانیان بودند که به امپراتوری پارت‌ شهرت یافتند. پارت‌ها دارای حکومتی قدرتمند بودندکه گستره‌ی حکومتشان بخش بزرگی از غرب آسیا را در بر‌داشت و روز‌به‌روز بر تصرفات خود می‌افزودند. اشکانیان، شهر تیسفون در نزدیکی بغداد کنونی را به عنوان پایتخت خود برگزیدند و حدود 473 سال حکومت کردند. حکومت اشکانیان توسط ساسانیان در سال 224 میلادی سرنگون شد.

ساسانیان

ساسانیان که از نژاد هخامنشیان بودند، آخرین تمدن پیش از ظهور اسلام هستند که در منطقه پارس زندگی می‌کردند. شهر تیسفون در دوره حکومت ساسانیان به عنوان پایتخت انتخاب شد که بقایای این شهر در نزدیکی بغداد کنونی واقع شده است. دوره‌ی ساسانی را می‌توان یکی از مهمترین و موثرترین دوره‌های تاریخی دانست؛ چراکه از بسیاری جهات به اوج رونق و شکوفایی رسیدند. 
صحبت از هنر در دوره ساسانیان نیز در اینجا خالی از لطف نیست. بخش عظیمی از تزیینات وابسته به دوره ساسانی، هنر گچبری است و طاق‌های نیم دایره، با دهانه‌ی گسترده از آثار معماری ساسانیان در اوایل تأسیس این حکومت است. این گچبری‌ها در بناهایی مانند «طاق کسری» در تیسفون اجرا شده که بقایای به جامانده از این اثر تاریخی کم نظیر، در 37 کیلومتری جنوب شهر بغداد کنونی در کناره خاوری رود دجله واقع شده‌است.