موقعیت جغرافیایی و قومیت هر فرد در فهم و درک او از موسیقی تأثیرگذار است. نزدیکی برخی مناطق و قومیت‌ها از نظر جغرافیایی سبب شده است تا موسیقی یک ناحیه برای همسایگانش نیز قابل درک باشد.
این نزدیکی ناخواسته تشابهاتی در موضوعات مختلف میان مردمان این مناطق ایجاد می‌کند که یکی از این موارد موسیقی است. برای مثال اگر شما به یک قطعه موسیقی عربی یا ترکیه‌ای گوش فرا دهید، بدون توجه به آنچه خواننده می‌خواند احساس خواهید کرد که ارتباط نزدیکی میان موسیقی ترکی یا عربی با موسیقی ایرانی وجود دارد. همسان بودن لحن و فواصل موسیقی این مناطق (ایران، عراق و ترکیه) برای مخاطبان خود نشان از یک مسأله مهم است؛ اینکه تمامی این موسیقی‌ها دارای یک مبداء فرهنگی و قومیتی یکسان هستند. گذر زمان سبب ایجاد تفاوت‌هایی میان موسیقی این مناطق شده است، اما این تفاوت‌ها هیچگاه احساس مشترکِ درون این موسیقی‌ها را از هم جدا نکرده است.
تاریخچه
کشور عراق خاستگاه بسیاری از تمدن‌های باستانی مانند تمدن‌های سومریان، بابلیان، آشوریان و سایر تمدن‌هایی است که موسیقی در زندگی ساکنان آن نقش پررنگی داشته است. تعدادی از آثار ماقبل تاریخ کشف شده از تمدن‌های باستان بر استفاده از آلات موسیقی مانند چنگ در آن دوران دلالت دارد. در میان این آثار اعتقاد بر این است که قدیمی‌ترین چنگ جهان، چنگ سومری است که در جنوب عراق یافت شده است.
طبق آثار باستانی به جا مانده از تمدن بین‌النهرین، هنر موسیقی یکی از مواردی است اعراب که طی جنگ با امپراتوری ایرانیان بدون هیچ زحمتی از آن بهره‌مند شدند. هنری فارمر، یکی از نویسندگان تاریخ موسیقی عرب، اظهار می‌دارد که موسیقی قرن‌ها پیش از میلاد مسیح و در زمان آشوریان در سرزمین میانرودان وجود داشته است. درحالیکه مدرکی دال بر این که موسیقی تا پیش از ظهور اسلام در قرن ششم میلادی در بین اعراب وجود داشته است، در دست نیست.
مسأله انکار ناپذیر درخصوص موسیقی ایرانی و عربی این است که با وجود تحولاتی که در گذر زمان در آن‌ها به وجود آمده است، بسیاری از پایه‌ها و ارکان اساسی این دو موسیقی را می‌توان بر هم منطبق کرد. همانطور که می‌دانید موسیقی ایرانی و عربی بر پایه مقام است. اگر چه نحوه اجرای این دو باهم متفاوت است، اما وجود فواصل موسیقی یکسان میان این دو، سبب شده است تا در هنگام مقایسه بر یکدیگر منطبق شوند.
در سال 1932 کنگره موسیقی عرب در اطلاعیه‌ای اظهار کرد که 52 مقام موسیقی در مصر وجود دارد، این کنگره مقام‌های موجود در کشور عراق را 37 عدد اعلام کرد که در میان آن‌ها تعداد 15 عدد با مقام‌های موجود در مصر مشترک است.
ارکان موسیقی
موسیقی و شعر دو عنصر ناگسستنی از یکدیگر هستند و آواز یکی از مهم‌ترین ارکان موسیقی عرب به حساب می‌آید. در حقیقت اگر کمی در موسیقی عربی دقت کنید، در موارد اندکی با یک موسیقی بدون آواز مواجه می‌شوید. آواز آنچنان در موسیقی عربی اهمیت دارد که هر فردی علاقه‌مند به تحصیل در رشته خوانندگی باشد، باید ابتدا گام‌ها و روش‌های تلاوت قرآن را آموزش ببیند. تلاوت موسیقایی سوره‌های قرآن بخشی از فرهنگ موسیقی عرب است. به همین علت بسیاری از خوانندگان عرب از طریق تلاوت قرآن کار خود را آغاز کرده‌اند.
گاهی از موسیقی عراقی با عنوان موسیقی بین‌النهرین یاد می‌شود و موسیقی این کشور دربردارنده موسیقی اقوام مختلف است. این موسیقی شامل موسیقی عربی، آشوری، کردی و ترکمن است. موسیقی عراق عمدتاً با سه ساز عود، سنتور و جوزه شناخته می‌شود. در این بین عود یکی از مهم‌ترین سازهای موسیقی عرب بوده و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تبدیل شدن این ساز به یکی از ارکان اصلی موسیقی عرب وامدار نوازندگان بزرگی مانند منیر بشیر، نصیر شمه و عمر بشیر است. زیرا این نوازندگان چنان ماهرانه این ساز را می‌نواختند که باعث شد به عنوان یکی از ارکان اصلی موسیقی عرب شناخته شود.
موسیقی کلاسیک عراق
موسیقی کلاسیک عراق با بررسی محیط اجتماعی و فرهنگی این منطقه و منابع شعری موجود در عراق قابل فهم می‌شود. در این سبک موسیقی اشعار معمولاً به صورت کامل ارائه می‌شود و خواننده با خواندن شعر، این هنر را به اوج خود می‌رساند. موسیقی کلاسیک در واقع یک حالت آهنگین است که از تکرار گام به گام نت‌های موسیقی به وجود می‌آید. استفاده از نت‌های بم موسیقی و همینطور استفاده از سکوت از ویژگی‌های خاص این نوع موسیقی است. در موسیقی کلاسیک به منظور حفظ ریتم و آهنگ، خواننده گاهی به اکتاوهای بالای موسیقی صعود می‌کند و پس از رسیدن به اوج، شروع به فرود می‌کند و شعر را با همان نت‌های ابتدایی به پایان می‌رساند. این نوع موسیقی عراقی را می‌توان از روی جنس موسیقی و نحوه اجرای آن به خوبی شناسایی کرد.
در طول تاریخ دربار حکام بغداد دارای خوانندگانی بود که در آهنگسازی، دانش موسیقی، تحریرها و نوآوری‌ها مورد ستایش بودند و بطورخاص از هنرمندان زن حمایت ویژه‌ای می‌شد. یکی از این بانوان هنرمند شخصی به نام اریب بود. اریب یک شاعر توانا، خوشنویس، آهنگساز و نوازنده عود بود که ساخت بیش از هزار ترانه را در کارنامه هنری خود به ثبت رسانده است.
در گذشته، موسیقی معمولاً در اجتماعات مردان نواخته و اجرا می‌شد. اما با پیشرفت تکنولوژی و اختراع دستگاه ضبط صدا اوضاع تا حدودی تغییر کرد و از اوایل قرن اخیر، نوازندگان به جز مراسم‌های عروسی به ایفای نقش در کنسرت‌ها نیز پرداخته‌اند.
مقام عراقی
ریشه‌های مقام مدرن عراق را می‌توان در زمان خلافت عباسی، هنگامی که پایتخت این امپراتوری بزرگ در بغداد بود، جستجو کرد. در سراسر جهان عرب، مقام به حالت‌های آهنگین خاص اشاره دارد. در عراق مقام‌های مختلفی (حدود پنجاه تا هفتاد مقام) وجود دارد که هر یک دارای حالات و ویژگی‌های خاص خود هستند. از ویژگی‌های این موسیقی می‌توان به سرعت آرام آن اشاره کرد. متون مقام‌ها اغلب برگرفته از اشعار کلاسیک عربی مانند اشعار محمد مهدی الجواهری، المتنبی و ابو نواس یا شاعران فارسی‌زبان مانند حافظ و عمر خیام هستند.
چالغی بغدادی نام گروهی است که این سبک موسیقی را اجرا می‌کند و مقام عراقی مجموعه شعرهایی است که توسط آن‌ها خوانده می‌شود. در این گروه خوانندگان مقامی را قاری خطاب می‌کنند. این نوع موسیقی معمولاً توسط یک خواننده و سه نوازنده اجرا می‌شود، اما ممکن است تعداد افراد گروه بیشتر شود. سازهایی که این نوازندگان از آن‌ها استفاده می‌کنند شامل سنتور، جوزه (ویولن یا سازهایی از این دسته) و تمبک است. گاهی ممکن است یک نوازنده دف نیز به مجموعه افراد بپیوندد. یک مقام معمولاً شامل بخش‌های تحریر، تسلیم و ختم است.
از مشهورترین خوانندگان مدرن مقام عراقی می‌توان به لیست زیر اشاره کرد:
- رشید القندرجی
- محمد القبانجی
- یوسف عمر
- هاشم الرجب
- حسن خیوکه
- نجم الشیخلی
- أحمد الزیدان
- قدوری العیشه
- عبد الرحمن خضر
- ناظم الغزالی
- مائده نزهت
- حمزه السعداوی
- حامد السعدی
- محمد ناصر العزاوی
- فریده محمد علی
- حسین الأعظمی
- یحیی ادریس
- فلفل کرجی
- رِزا
- خلیل رَبّاز
دوره مدرن
کشور مصر در قرن بیستم یکی از مراکز موسیقی محبوب عربی بود. در آن زمان تنها تعداد اندکی از ستارگان موسیقی سایر کشورها به موفقیت‌های بین‌المللی دست پیدا کردند. نوازندگان یهودی در اوایل قرن بیستم به اوج شکوفایی خود رسیدند. یکی از دلایل اصلی موفقیت نوازندگان یهودی وجود مدرسه برجسته‌ای برای کودکان نابینای یهودی بود که در اواخر دهه 1920 توسط نوازنده بزرگ قانون، جوزف هاثورن (یوسف زارور) تأسیس شد.
در دهه 1920 فعالیت حرفه‌ای در زمینه موسیقی، توسط هنرمندان عراقی افزایش یافت. در همین دوران یک خواننده زن به نام سلیمه پاشا (سلیمه مراد) فعالیت حرفه‌ای خود را آغاز کرد. صالح و داوود الکویتی برادران موسیقی‌دان عراقی در این مسیر پاشا را همراهی کرده و آهنگ‌های جدیدی را برای او آهنگسازی می‌کردند. در این دوران صالح به برجسته‌ترین موسیقی‌دان عراق و پاشا به مشهورترین خواننده دهه 1930 تا 1940 تبدیل شدند.
در سال 1936، رادیو عراق توسط صالح و داوود الکویتی تأسیس شد. از این دو برادر صالح، نوازنده ویولن و داوود نوازنده عود بود. پس از افتتاح ایستگاه پخش عراق در سال 1936، از صالح خواسته شد تا گروه رسمی موسیقی این ایستگاه رادیویی را تشکیل دهد. در گروه موسیقی رادیو از همنوازی نوازندگان عود، قانون، ساز کوبه‌ای به اضافه نی و ویولنسل استفاده می‌شد.
نکته قابل توجه درباره موسیقی عراق این بود که، در آن زمان مردم احترام چندانی برای سلیمه پاشا(خواننده زن عراقی) قائل نبودند، زیرا اجرای عمومی زنان در این جامعه مسأله رایجی نبود و از نظر آن‌ها شرم‌آور محسوب می‌شد.
موسیقی پاپ در عراق
موسیقی پاپ در عراق با ترکیبی از سازهای سنتی و مدرن اجرا می‌شود و این اجرا کمی با اصل موسیقی پاپ متفاوت است. از هنرمندان این عرصه می‌توان به کاظم الساهر و الهام المدفعی اشاره کرد. کاظم الساهر یکی از خوانندگان عراقی است که موسیقی عربی را به شیوه کلاسیک اجرا می‌کند و الهام المدفعی نوازنده محبوب گیتار برقی و ساکسیفون است که از این سازها برای تفسیر ترانه‌های محلی قدیمی بهره می‌برد.
تا زمان سقوط صدام حسین، محبوب‌ترین ایستگاه رادیویی عراق «صدای جوانان» بود که در گذشته برای ادامه فرهنگ کشور، موسیقی‌های عامه پسندانه عراق را پخش می‌کرد. این ایستگاه ترکیبی از موسیقی راک، هیپ هاپ و موسیقی پاپ را نیز برای شنوندگان خود پخش می‌کرد.
در آن زمان گروه‌های ایرلندی The Corrs و Westlife از محبوبیت خاصی برخوردار بودند. همچنین ستاره بزرگ پاپ پان عربی، کاظم الساهر به دلیل محتوای تند اشعار خود، توسط رژیم وقت ممنوع الفعالیت و مجبور به مهاجرت از عراق شد.
از دیگر هنرمندان عراقی در این زمینه می‌توان به علی العیساوی، شذی حسون، رحمه مظهر، ماجد المهندس، حسام الرسام، رضا العبدالله اشاره کرد. علی العیساوی یکی از خوانندگان معروف عراقی است که ترانه او به نام «مخطوبة» در جهان عرب بسیار شنیده شد و باعث شهرت وی در سراسر منطقه شد.
تأثیر جنگ 2003 بر موسیقی عراق
حمله سال 2003 به عراق و سقوط صدام حسین در تاریخ عراق خسارت‌های جبران ناپذیری را بر این کشور وارد کرد. از جمله این خسارت‌ها آسیب‌هایی بود که به هنر و موسیقی عراق وارد شد. در این زمان برخی از نوازندگان مورد حمله شبه نظامیان قرار گرفتند. فروشگاه‌های موسیقی در منطقه سومار هدف بمباران قرار گرفت و رهبران مذهبی، برخی از سالن‌های کنسرت و کلوپ‌های شهر را تعطیل کردند. با این حال در سالهای اخیر و با بهبود شرایط، جمعیت جوان عراق استقبال فزاینده‌ای از موسیقی‌های عامه‌پسند دارد.
دیدگاه خود را بیان کنید