در بخش استان‌ به تفکیک در مورد بناها و آثار تاریخی در عراق صحبت به میان آمد اما در این مطلب می‌خواهیم با مشهورترین بناهای تاریخی این کشور به صورت مفصل آشنا شویم.

قلعه شیروانه

قلعه شیروانه یکی از بناهای تاریخی واقع در استان سلیمانیه عراق است که در جنوب شهر کلار قرار گرفته است. ساخت این قلعه مربوط به حدود سال 1734 میلادی است. در آن زمان این قلعه به دستور محمد پاشا جاف از رؤسای ایل جاف ساخته شد و از آن به منظور اقامت و مدیریت امور عشایری استفاده می‌کرد. این قلعه بر روی دو تپه ساخته شده است؛ تپه اول شامل آثار باستانی مانند کاشی، سرامیک و سنگ‌های آتشفشانی است که تمدن آن به دوران سنگی باز می‌گردد و تپه دوم که ساختمان قلعه بر روی آن بنا شده ‌است.


چهار طرف این قلعه با 4 مناره 7 ضلعی احاطه شده که به علت شیوه ساخت و چشم‌اندازی که به رود سیروان دارد به یکی از مکان‌های گردشگری منطقه تبدیل شده است. این دژ از یک طبقه زیرزمین، دو طبقه فوقانی، یک تالار  8 ضلعی و یک موزه کوچک تشکیل شده‌ است. 

ارگ کرکوک

ارگ کرکوک یکی از بناهای تاریخی عراق است که در حدود 850 سال پیش از میلاد (858 تا 884 قبل از میلاد) در مرکز شهر کرکوک در عراق بنا شده است. این ارگ یکی از قدیمی‌ترین آثار باستانی واقع در شهر کرکوک است که با بنایی وسیع بر روی تپه‌ای به ارتفاع 130 متر قرار گرفته و آثار تاریخی جذابی را در دل خود قرار داده است.


مورخان بر این باورند که این ارگ برای اهداف نظامی ساخته شده است و از آن به عنوان دیوار نظامی آشور ناصیرپال دوم یاد می‌شود. از ارگ کرکوک به عنوان یکی از آثار تاریخی مهم ترکمن‌های عراقی نیز یاد می‌شود. ناگفته نماند که در دوره پادشاهی سلوکیان، 72 برج به بنای ارگ کرکوک اضافه شده است.

مناره مظفریه

مناره مظفریه که در زبان کردی آن را با نام چولی می‌شناسند نام یکی  از اماکن دیدنی و تاریخی در مرکز شهر اربیل عراق است. این مناره بین سال‌های 1190 تا 1232 میلادی در دوران مظفرالدین ابو سعید ساخته شد و به همین علت به مناره مظفریه شهره یافته است. این مناره آجری در پارک مناره در چند کیلومتری جنوب ارگ اربیل واقع شده است.


از مشخصات ظاهری مناره مظفریه که سبب جذب گردشگران به خود شده است می‌توان به بنایی با ارتفاع 36 متر که دارای پایه‌ای هشت گوشه، طاق‌، بدنه‌ای بلند و استوانه‌ای و بالکنی مابین پایه و بدنه است اشاره کرد. نمونه‌هایی از خط کوفی بر روی این مناره تاریخی نیز قابل مشاهده است.

زیگورات اور

در اواسط هزاره سوم پیش از میلاد، اهالی بین‌النهرین باستان شروع به ساخت بنایی بزرگ با پلکانی از جنس آجر پخته کردند، از این بنا با نام زیگورات اور یاد می‌شود. زیگورات شهر اور به دستور اورنامو یکی از پادشاهان اور در سال ٢١٠٠ پیش از میلاد در سه طبقه بنا شده است. این بنا در حال حاضر در نزدیکی ناصریه، مرکز استان ذی‌قار قرار دارد. ارتفاع واقعی این بنا با توجه به بقایای آن در حدود 60 متر تخمین زده شده است. بقایای این بنا در حال حاضر بیش از 11 متر ارتفاع دارد. در زیگورات اور، حفره‌هایی در لایه بیرونی قابل مشاهده است که احتمال می‌رود برای تبخیر آب و خروج رطوبت از درون معبد ایجاد شده باشند. 


این بنای چندضلعی عظیم، دارای ابعادی در حدود 64 در 45 متر است. سه تراس در سطوح مختلف پلکانی در این بنای تاریخی وجود دارد. گفته می‌شود در بالاترین نقطه‌ این زیگورات، معبد الهه‌ نانا قرار داشته است که آرامگاه شاهزاده نانا حامی شهر باستانی اور بوده است. متاسفانه این معبد در حال حاضر از بین رفته است. زیگورات  اور دو مرتبه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است، مرتبه اول در زمان پادشاه بابل نبونید در قرن ششم قبل از میلاد بود که در آن زمان زیگورات با سیمان و ملات معمولی مرمت شد. دومین بازسازی این بنا 2500 سال بعد و در دهه‌ 1980 در زمان حکومت صدام حسین بود که تیم بازسازی با استفاده از آجرهای مدرن سعی در حفاظت از آجرهای اصلی داشت. 

ارگ اربیل 

ارگ اربیل در مرکز شهر اربیل، به عنوان قدیمی‌ترین شهر مسکونی و قلعه تاریخی در جهان شناخته شده است. این ارگ در سال 2014 به عنوان میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است. این قلعه را با نام‌های دیگر مانند قلعه هه‌ولیر یا ماهوریست نیز می‌شناسند. براساس مطالعات باستان‌شناسان، سکونت انسان‌ها در این شهر به بیش از 5000 سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این ارگ بر روی تپه‌ای با نمای بیضی شکل با وسعتی حدود 102 هزار متر مربع قرار گرفته است. ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف خود حدود 28 تا 32 متر از سطح زمین است. این ارگ از نظر ساختار دارای سه بخش سرا، تکیه‌ و توپخانه است. در محوطه داخلی ارگ اربیل یک موزه فرش و موزه پارچه قابل مشاهده است. 


مسئله قابل توجه و جالب در رابطه با ارگ اربیل این است که در ابتدا در این مکان تپه‌ای وجود نداشته است. یکجانشینی مداوم مردم این منطقه، تخریب خانه‌های قدیمی و ساخت خانه‌های جدید بر روی خرابه‌های همان خانه‌های قدیمی به مرور زمان در طی هزاران سال منجر به ایجاد این تپه شده است. ارتفاع این ارگ به نحوی است که از بالاترین قسمت آن کل شهر اربیل قابل مشاهده است.

مسجد جامع سامرا (مناره مارپیچ)

مسجد جامع سامرا یکی از آثار باستانی مشهور در شهر سامرا مربوط به دوره عباسی است که در زمان خود یکی از بزرگترین مساجد به حساب می‌آمد و در 20 کیلومتری شمال بغداد واقع شده است. دستور ساخت این بنا در سال 233 هـ.ق (848 میلادی) توسط یکی از خلفای عباسی به نام متوکل داده شد و در سال 237 هـ.ق (852 میلادی) همزمان با انتقال پایتخت خلافت عباسی از بغداد به سامرا ساخت آن به اتمام رسید. مسجد سامرا حدود 17 هکتار مساحت دارد که وسعت ساختمان خود مسجد 38000 مترمربع است. این مسجد دارای طراحی مستطیلی شکل، با 16 ورودی و 17 راهرو است. در ساخت این بنا از آجرهای پخته شده و موزاییک‌های آبی برای تزئین برخی قسمت‌ها استفاده شده است. 


آنچه این مسجد را از سایرین متمایز کرده مناره مارپیچ آن است که در فاصله 25 متری آن ساخته شده است. این مناره دارای ظاهری مخروطی شکل است که بر روی یک مربع به طول 32 متر بنا شده است و به وسیله یک پل به بنای اصلی مسجد متصل شده است. این مناره دارای فرمی حلزونی و جذاب با ارتفاع 52 متر (در برخی منابع 53 متر) است که یکی از بلندترین مناره‌های جهان اسلام محسوب می‌شود. در ظاهر این مناره 5 حلقه دایره‌ای شکل مشاهده می‌شود که بر روی هم قرار گرفته اند و ساختمان بنا را به وجود آورده‌اند و این دایره‌ها در بالای مناره به یک اتاقک منتهی می‌شوند. برخلاف سایر مناره‌ها پله‌های آن در قسمت بیرونی تعبیه شده‌اند.
در سال 1278 بخش زیادی از این مسجد به دست مغول و فرمانروایش هولاکو خان تخریب شد. شدت این تخریب به اندازه‌ای بود که امروزه از این مسجد تنها دیواره‌های بیرونی و مناره مارپیچ آن بر جای مانده‌است، اما همین آثار به جا مانده نیز هنر معماران آن زمان را به خوبی نشان می‌دهد.

طاق کسری(ایوان مدائن، ایوان خسرو)

طاق کسری در دوره ساسانیان (224 تا 651 میلادی)، زمانی که بخش عمده‌ای از بین‌النهرین جزو قلمرو ایران محسوب می‌شد، سمبل امپراطوری سرزمین فارس بود. این مکان در نزدیکی مرقد سلمان فارسی واقع شده و تنها بنای باقی مانده قابل مشاهده در شهر باستانی تیسفون است. در رابطه با زمان دقیق ساخت این بنا ابهاماتی وجود دارد و زمان ساخت آن به طور دقیق مشخص نیست. برخی مورخان معتقدند که بنیان‌گذار آن شاپور اول است که از سال 242 تا 272 قبل از میلاد بر ایران حکومت می‌کرد و برخی دیگر معتقدند که ساخت آن در سال 540 بعد از میلاد، در زمان سلطنت انوشیروان عادل (خسرو اول) پس از مبارزات علیه بیزانس‌ آغاز شده است.


اما نکته مهمی که در معماری این بنا به چشم می‌خورد تأثیرات معماری اشکانی، یونانی-رومی و سوری در ساخت این بنا است. طاق کسری بخشی از یک عمارت عظیم است. در حقیقت مشخص‌ترین نمای این عمارت، طاق کسری است که در ساخت آن از عناصر یونانی و رومی استفاده شده است. در طول تاریخ، این بنا بارها مورد حمله قرار گرفته است و در زمان حمله اعراب به ایران آسیب‌های زیادی به آن وارد شده است. حتی منصور خلیفه عباسی، دستور تخریب آن را صادر کرد، اما به دلیل اینکه تخریب این بنا کاری پرهزینه و دشوار بود از تصمیم خود منصرف شد. امروزه تنها یک طاق از این بنای عظیم باقی مانده است. 
باستان‌شناسان طول و عرض این کاخ سلطنتی بزرگ عهد ساسانی را 365 در 275 متر تخمین می‌زنند. ایوان باقیمانده از این عمارت یکی از بزرگ‌ترین طاق‌ها در معماری باستان به شمار می‌آید. ایوان مدائن با داشتن ارتفاع 35 متر، پهنای 25 متر و طولی نزدیک به 50 متر یکی از بزرگ‌ترین طاق‌های خشتی ساخته شده به دست انسان است. این بنا از آجر و گچ ساخته شده و ارتفاع نمای عمارت زمانی به 7 متر بلندتر از ارتفاع طاق می‌رسید. 

شهر باستانی بابل

قدمت شهر باستانی بابل حدود چهار هزار سال است. این شهر امروزه با آثار تاریخی باقی مانده و ماجراهایی که در خود حفظ کرده است هر انسانی را مجذوب خود می‌کند. بابل در حدود 2300 سال قبل از میلاد مسیح توسط مردم باستانی آکاد زبان جنوب بین‌النهرین تأسیس شد. امروزه بقایای شهر باستانی بابل در نزدیکی شهر حله عراق قرار دارد. در دوره‌های مختلف تاریخی سومریان، آکدیان و مادها این شهر را به عنوان مرکز اصلی حکومت خود برگزیدند. بابل مدت‌ها قلمرو کلدانیان و بخت‌النصر معروف‌ترین پادشاه آن دوران بود.


هنر و معماری در سراسر امپراتوری بابل به ویژه در پایتخت بابل شکوفا بود. در زمان حکومت حمورابی شهر بابل به یکی از بزرگترین شهرهای جهان باستان تبدیل شد. به دستور حمورابی دیواره‌های بلندی دور تا دور شهر بابل بنا شد. شهر بابل با وسعتی حدود 517 کیلومتر مربع در مرکز این دیوارها قرار گرفته بود. پس از حمورابی بخت النصر دوم سه حلقه دیوار دیگر به طول 40 متر به دیوارهای قبلی اضافه کرد و حصار شهر را با این کار تقویت کرد. بابل در آن زمان به دلیل داشتن دیوارهای غیرقابل نفوذ نیز مشهور بود. حمورابی برای تحسین خدایان آن زمان دستور ساخت چندین معبد را در این منطقه داده بود، این معابد با توجه به قدرت خدایان آن زمان به نسبت‌های مختلف در ابعاد کوچک و بزرگ ساخته می‌شدند.
باغ‌های معلق بابل یکی از عجایب هفتگانه جهان بود که در این شهر وجود داشت. روایت‌های معروف زیادی در رابطه با بابل در کتب قدیم وجود دارد که از جمله آن‌ها داستان برج بابل است. مطابق این داستان انسان‌ها برای رسیدن به بهشت در آن زمان برج‌‌های بلند می‌ساختند. ساکنان اولیه این منطقه، با استفاده از آجر یک معماری پیشرفته را در این منطقه تکامل دادند. از جمله این پیشرفت‌ها می‌توان به معماری قوس و گنبد در آن دوران اشاره کرد. قوس و سقف گنبدی عمدتاً در ساخت کاخ‌های بزرگ استفاده می‌شد. 

کاخ عباسی بغداد

کاخ عباسی یکی از بناهای مهم باستان‌شناسی در دوره عباسی در بغداد است که در شرق بغداد در نزدیکی رودخانه دجله واقع شده است. این بنای تاریخی دارای تالار و ایوان‌هایی است که با گچ‌بری‌های زیبا و دیدنی تزئین شده‌اند. کاخ عباسی بنایی دو طبقه با دیوارهایی از جنس آجر است. گمان‌هایی در رابطه با سال ساخت این بنا وجود دارد که به سال‌های 1179 تا 1225 میلادی باز می‌گردد.
 به دلیل شباهت در ساخت این بنا با مدرسه مستنصریه برخی محققان بر این باورند که شاید این بنا نیز یک مدرسه بوده است. این بنا در بخش حیاط شرقی خود دارای نما و ساختاری چشم‌گیر است. در ساخت آن حیاط، ایوان، طاق و مقرنس قابل مشاهده است که به شکل زینتی در کنار هم قرار گرفته‌اند. ساخت این بنا به نحوی است که اجازه دسترسی بصری به داخل بنا را نمی‌دهد و حریم خصوصی آن را حفظ می‌کند.

مدرسه مستنصریه

مدرسه مستنصریه یکی از بناهای تاریخی شهر بغداد متعلق به دوره عباسی است. این مدرسه از آخرین بناهای عظیمی است که عباسیان در دوره خود در بغداد بنا کرده‌اند. مدرسه مستنصریه در سال‌های 626 تا 631 هجری قمری (1228 تا 1234 میلادی) به دستور ابوجعفر المستنصربالله خلیفه عباسی ساخته شده است و یکی از مدارس قدیمی و دینی جهان به شمار می‌آید. این بنا چنان مستحکم ساخته شده است که ساختمان آن هنوز پابرجا مانده است. امروزه این مدرسه در بازار خفافین (شرق بغداد) قرار دارد. 


مدرسه مستنصریه دارای ساختمانی عظیم، با مساحتی نزدیک به 5 هزار متر و بنایی نزدیک به 2 هزار متر است. بنای این مدرسه به سبک معماری چهار ایوانی و به اقتباس از سبک معماری ساسانیان که در آن نواحی مرسوم بوده، ساخته شده است. اتاق‌های طبقه زیرین این بنا در گذشته به کلاس‌های درس و کتابخانه‌ اختصاص داشت و طبقه بالا محل سکونت طلاب تحت آموزش بود. این بنا از شبستان‌ و اتاق‌های تدریس زیادی برخوردار است؛ شامل 4 تالار، که هر تالار برای تدریس به یک استاد اختصاص می‌یافت. همچنین این بنا برای استحمام دانشجویان دارای حمامی بزرگ و عمومی بوده است. 

شهر هترا

هترا یا الحضر شهری باستانی و از آثار به جا مانده از دوران اشکانیان است که امروزه در استان نینوا واقع شده است. به طور دقیق‌تر این شهر در میانه راه بغداد-موصل و در منطقه‌ای بین رودهای دجله و فرات قرار دارد. معماری این شهر تلفیقی از تمدن‌های ایران، یونان و روم است. این شهر توسط دو دیوار خشتی گلی مدور هم مرکز به شعاع 2 کیلومتر محصور شده است که محیط تقریبی آن نزدیک به 6 کیلومتر تخمین زده می‌شود. از آثار بسیار ارزشمند و مهم‌ترین بخش این منطقه که نمونه‌ای بارز از هنر دوران اشکانی است، باید به معبد نیایش خورشید اشاره کرد که در مرکز بنای مستطیل شکل بزرگی به نام تمنوس قرار دارد. 


تمنوس، در مرکز شهر هترا قرار دارد و مهمترین ساختمان شهر محسوب می‌شود که شامل هفت تالار با اندازه‌های مختلف است. مرکز این شهر به معابد خدایان گوناگون تخصیص داده شده بود که از میان آن‌ها می‌توان به شکل ظاهری اصلی‌ترین معبد اشاره کرد دیوارهای این معبد از تصاویر سنگ‌های کنده‌کاری شده تشکیل شده‌اند که استفاده از این تصاویر در دوران اشکانیان بسیار مرسوم بوده است. این تصاویر در حاشیه قسمت ورودی و بالای تیرهای سقف قابل مشاهده‌اند.
در این میان از تأثیر معماری یونانی در نقش‌های حکاکی شده در سرستون‌ها، پایه ستون‌ها، قرنیزها و گچ‌بری‌ها نباید غافل بود. بقایای مجسمه‌ها‌ی به‌جای‌مانده در شهر هترا عموماً بازمانده شمایل خدایان و یا افراد خاندان فرمانروایی بودند، این مجسمه‌ها بیشتر لباس‌های اشکانیان را به تن داشتند که شامل آستین‌های بلند، شلوار و بالا‌پوش‌هایی تا روی زانو هستند. هترا از سال 241 میلادی متروک مانده است. متروک ماندن شهر در کنار بلایای طبیعی همچون زلزله، سبب شده است تا کم کم رو به زوال رود. اما در سال‌هال اخیر حمله داعش به این شهر آسیب‌های جبران ناپذیری را به بقایای این بنای تاریخی وارد نموده است.

دژ اخیضر

دژ اُخَیضِر یکی از آثار تاریخی مهم و با شکوه عراق است که در حدود 40 کیلومتری جنوب کربلا واقع شده است. درباره‌ زمان ساخت این بنا میان باستان‌شناسان اختلاف‌ نظر‌هایی وجود دارد، اما برخی باستان‌شناسان معتقدند که قدمت آن به اوایل دوره عباسی باز می‌گردد و عیسی‌بن‌موسی، برادرزاده خلیفه عباسی آن را بنا کرده است. اخیضر یکی از قدیمی‌ترین‌ بناهای‌ مسکونی‌ دوران‌ عباسی‌ است‌. این دژ نشان‌دهنده نوآوری معماری در دوره عباسی نیز هست. در ساخت بنای‌ اخیضر از سنگ‌، آجر و گچ‌ استفاده شده است. حصار خارجی‌ این بنا مستطیلی در ابعاد 175*169 متر است‌.‌ هر دیوار این حصار دارای یک درواز‌ه ورودی‌ است که در هر گوشه‌ آن‌ یک‌ برج‌ دیده‌بانی‌ مدور بنا شده است. 


حصار خارجی این بنا شامل‌ دو طبقه‌ است که طبقه‌ بالایی دارای پوشش‌ گهواره‌ای‌ با ارتفاع‌ 17 متر است. هر دو نمای‌ خارجی‌ و داخلی‌ حصار با طاق‌نمای کور تزیین‌ شده‌‌اند. درواز‌ه اصلی‌ اخیضر در حصار شمالی‌ واقع شده است. ساختمان اصلی این دژ درون این حصارها قرار گرفته است. در شرق‌ و غرب‌ این دژ خانه‌های مجزایی بنا شده‌ که هر یک‌ از آن‌‌ها دارای یک حیاط و اتاق‌هایی‌ با سقف‌ گهواره‌ای‌ هستند. میان این خانه‌ها هیچ راه ارتباطی وجود ندارد، اما خانه‌ای که در بخش جنوب‌ شرقی قرار گرفته‌ است یک‌ درب ورودی‌ به‌ حصار خارجی‌ دارد. 
در سمت‌ چپ‌ این دژ ‌ مسجدی قرار دارد‌ که محرابی مستطیل شکل در میان‌ دیوار جنوبی آن‌ ساخته شده است. محراب‌ مستطیل‌ شکل‌ از مشخصات‌ بارز معماری‌ ایران‌ و عراق‌ در سده‌های‌ نخستین‌ اسلام‌ است. این مسجد از نخستین‌ مساجد عراق‌ است‌ که‌ دارای سقف‌ گهواره‌ای‌ است. طاق‌ رواق‌ جنوبی‌ مسجد نیز تلفیق ماهرانه‌ای‌ از گچ‌بری‌ و آجرچینی‌ است. در انتهای‌ ضلع‌ شمال‌ شرقی‌ این بنا ساختمان‌ کوچکی‌ وجود دارد که کاربرد آن مشخص نبوده ولی‌ افراد بومی منطقه‌ آن را به عنوان حمام‌ می‌شناختند.